Dünya şöhrətli israilli hərbi tarixçi və orta əsrlər üzrə alim, Qüdsdəki İvrit Universitetinin Tarix fakültəsinin professoru, beynəlxalq bestseller “Sapiens: bəşəriyyətin qısa tarixi” kitabının müəllifi Yuval Noah Harari “The New York Times” üçün köşə yazısında süni intellektin həyatımızda meydana çıxmasının risklərindən və süni intellektin hakimiyyəti altında olan dünyanın necə görünəcəyini müzakirə edir.
Globalinfo.az Qaynarinfo-ya istinadən Tristan Harris və Aza Raskin ilə Hararinin birgə yazdığı yazını təqdim edir.
Təsəvvür edin ki, siz təyyarəyə mindiyiniz zaman onu hazırlayan mühəndislərin yarısı sizə deyir: təyyarənin qəzaya uğraması və sərnişinlərin ölmə ehtimalı on faizdir. Siz yenə də o təyyarəyə minəcəksinizmi?
2022-ci ildə süni intellektdən istifadənin gələcək riskləri ilə bağlı sorğu keçirilib və bu sorğuda süni intellekt sahəsində tanınmış şirkətlərin arxasında duran 700-dən çox aparıcı alim və tədqiqatçı ilə müsahibə aparılıb. Respondentlərin yarısı gələcək süni intellekt sistemləri səbəbindən bəşəriyyətin yox olma (və ya onun vəziyyətinin analoji daimi və ciddi şəkildə pisləşməsi) ehtimalının 10 faiz və ya daha yüksək olduğunu bildirib. Və bugünkü böyük dil modellərini quran texnoloji şirkətlər bütün bəşəriyyəti bu təyyarəyə mindirmək üçün yarışır.
Əczaçılıq şirkətləri məhsullarını təhlükəsizlik baxımından hərtərəfli sınaqdan keçirmədən insanlara yeni dərmanlar sata bilməzlər. Biotexnoloji laboratoriyalar səhmdarları uğurları ilə heyran etmək üçün açıq məkana yeni viruslar buraxa bilməzlər. Eyni şəkildə, GPT-4 və daha yuxarı gücə malik süni intellekt sistemləri milyardlarla insanın həyatına o qədər sürətlə müdaxilə etməməlidir – mədəniyyətlərimizin hamısı bunu təhlükəsiz şəkildə dərk etməyə çatdırmırlar. Bazarda hökmranlıq yarışı bəşəriyyətin ən mühüm texnologiyalarının tətbiqi sürətini müəyyən etməməlidir. Biz bunu düzgün etməyə imkan verən sürətlə hərəkət etməliyik.
Süni intellekt ruhu 20-ci əsrin ortalarından bəri bəşəriyyəti təqib edir, lakin son vaxtlara qədər o, ciddi elmi və siyasi müzakirələrdən daha çox elmi fantastika sferasında olan bir şey kimi uzaq bir perspektiv olaraq qalırdı. İnsan şüuru üçün GPT-4 və oxşar vasitələrin yeni imkanlarını anlamaq çətindir və bu vasitələrin getdikcə daha təkmil və güclü imkanlarını inkişaf etdirdiyi eksponensial sürəti anlamaq daha da çətindir.
Ancaq əsas bacarıqların əksəriyyəti bir məsələdə birləşir: sözlər, səslər və ya şəkilləri olsun, dili manipulyasiya etmək və yaratmaq bacarığı.
İlk olaraq söz yaranıb. Dil – bəşər mədəniyyətinin əməliyyat sistemidir. Dilin köməyi ilə miflər və qanunlar, tanrılar və pullar, sənət və elm, dostluq və millətlər, kompüter kodu yaranır. Süni intellektin əldə etdiyi yeni yüksək səviyyəli dil bilikləri o deməkdir ki, o, indi sivilizasiyanın əməliyyat sisteminə müdaxilə və manipulyasiya edə bilər. Dili mənimsəmiş süni intellekt sivilizasiyanın əsas açarını – bank sərvətlərindən tutmuş müqəddəs məzarlara qədər əldə edir.
Hekayələrin, melodiyaların, şəkillərin, qanunların, siyasətlərin və vasitələrin böyük bir hissəsinin qeyri-insani zəkalar tərəfindən formalaşdırıldığı bir dünyada yaşamaq insanlar üçün nə deməkdir? Nəzərə alsaq ki, o, insan şüurunun zəifliklərini, qərəzlərini və istəklərini fövqəlbəşəri səmərəliliklə necə istifadə etməyi və ən əsası insanlarla yaxın münasibətlər qurmağı bilir. Şahmat kimi oyunlarda heç bir insanın kompüterə qalib gəlmək şansı yoxdur. Eyni şey sənətdə, siyasətdə və ya dində baş verdikdə nə olacaq?
Süni intellekt bütün insan mədəniyyətini – minlərlə il ərzində yaratdığımız hər şeyi tez bir zamanda mənimsəyə, onu həzm edə və yeni mədəni artefaktların dalğasını yaymağa başlaya bilər. Ola bilsin ki, 2028-ci ildə ABŞ-da prezidentlik yarışında daha heç bir insan iştirak etməyəcək.
Ətraflı
İnsanların çox vaxt reallığa birbaşa çıxışı olmur. Biz mədəniyyətlə əhatə olunmuşuq, reallığı mədəni prizmadan yaşayırıq. Siyasi baxışlarımız jurnalistlərin xəbərləri və dostların lətifələri ilə formalaşır. İncəsənət və din bizim cinsi seçimlərimizə təsir edir. Bu mədəni barama indəyənədək digər insanlar tərəfindən toxunub. Reallığı qeyri-insani zehnin prizmasından dərk etmək necə olacaq?
“Terminator” franşizasında robotlar küçələrdə qaçaraq insanları güllələyir. “Matritsa” iddia edirdi ki, insan cəmiyyəti üzərində tam nəzarəti əldə etmək üçün süni intellekt əvvəlcə beynimizə fiziki nəzarət etməli və onları birbaşa kompüter şəbəkəsinə qoşmalıdır. Bununla belə, sadəcə dili mənimsəməklə, süni intellekt heç kimə güllə atmadan və ya beynimizə çiplər yerləşdirmədən matritsa illüziya dünyasında saxlamaq üçün lazım olan hər şeyə sahib olacaq. Atəş açmaq lazımdırsa, süni intellekt istənilən hadisəni uyğun formada izah etməklə insanları tətiyi çəkməyə vadar edə bilər.
İllüziyalı bir dünyada tələyə düşmək xəyalı bəşəriyyəti süni intellekt xəyalından daha uzun müddət təqib edir. Tezliklə biz nəhayət Dekartın iblisi, Platonun mağarası, buddist Maya ilə üz-üzə gələcəyik. İllüziya pərdəsi bütün bəşəriyyətin üzərinə düşə bilər və biz bir daha heç vaxt bu pərdəni qaldıra bilməyəcəyik, hətta onun burada olduğunu belə dərk edə bilməyəcəyik.
Sosial media süni intellektlə bəşəriyyət arasında ilk əlaqə oldu və insanlıq məğlub oldu. İlk təmas bizə gələcək hadisələrin acı dadını göstərdi. Sosial mediada ibtidai süni intellekt kontent yaratmaq üçün deyil, istifadəçi tərəfindən yaradılan kontenti idarə etmək üçün istifadə edilib. Xəbər lentlərimizin arxasındakı süni intellekt hələ də geniş yayılan və ən çox auditoriya cəlb edən yazılara əsaslanaraq hansı sözlərin, səslərin və təsvirlərin gözlərimizə və qulaq pərdəmizə çatacağını seçir.
Sosial medianın arxasında duran süni intellekt çox primitiv olsa belə, sosial qütbləşməni artıran, psixi sağlamlığımızı sarsıdan, demokratiyanı məhv edən illüziya pərdəsi yaratmaq üçün kifayət etdi. Milyonlarla insan bu illüziyaları reallıqla qarışdırıb.
Böyük dil modelləri süni intellektlə ikinci əlaqəmizdir. Yenidən uduzmağı gözə ala bilmərik. Bəs nəyə əsaslanaraq bəşəriyyətin süni intellektin bu yeni formalarından öz xeyrimizə istifadə etmək iqtidarında olduğuna inanmalıyıq? Biznesimizi hər zamanki kimi aparmağı davam etsək, cəmiyyətimizin əsaslarını istəmədən məhv etsə belə, yeni süni intellekt imkanları yenə də mənfəət və hakimiyyət əldə etmək üçün istifadə olunacaq.
Süni intellekt bizə xərçəngə qalib gəlmək, həyati vacib dərmanları, iqlim və enerji böhranlarımız üçün həllər icad etmək potensialına malikdir. Təsəvvür edə bilməyəcəyimiz saysız-hesabsız başqa faydalar var. Ancaq bu prosesdə fundament çökərsə, süni intellektin nə qədər yüksək potensialı olmasının əhəmiyyəti olmayacaq.
Siyasətimiz, iqtisadiyyatımız və gündəlik həyatımız ondan asılı olmamışdan əvvəl süni intellektlə hesablaşmağımızın vaxtıdır. Demokratiya ünsiyyətdir, ünsiyyət dilə əsaslanır və dilin özü “sındırıldıqda” ünsiyyət pozulur və demokratiya dayanıqsız olur. Xaosun baş qaldırmasını gözləsək, onu düzəltmək çox gec olacaq.
Ancaq bizdə bir sual yarana bilər: biz mümkün qədər tez hərəkət etməsək, Qərbin Çinə uduzması riski varmı? Xeyr. Məhz nəzarətsiz süni intellektin cəmiyyətə tətbiqi və inteqrasiyası, heç bir məsuliyyəti olmayan tanrıya bənzər güclərin sərbəst buraxılması Qərbin Çinə uduzmasının səbəbi ola bilər.
Biz hələ də süni intellektlə gələcəkdə nə cür münasibət qurmaq istədiyimizi seçə bilərik. Tanrıya bənzər güclər mütənasib məsuliyyət və nəzarətlə ahəngləşsə, süni intellektin bizə vəd etdiyi faydaları həyata keçirə bilərik.
İlk addım – süni intellekt dünyası üçün 19-cu əsrdən qalma institutlarımızı modernləşdirməsinə vaxt qazanmaq və süni intellekt bizi idarə etməzdən əvvəl onu necə idarə etməyi öyrənməkdir.
