Müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının indiki uğurlarının əsası ulu öndərimiz Heydər Əliyevin sovetlər dönəmində Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1969–1982-ci illərdə qoyulub. O dövrdə dahi şəxsiyyətin respublikada sənaye və aqrar sektorun yüksələn xətlə inkişaf etməsi istiqamətində gördüyü işlər nəticəsində yüksək göstəricilərə nail olunub.
Ən qısa zaman kəsiyində ölkədə pambıq, üzüm və digər aqrar sahə məhsullarının istehsalının rekord həddə çatdırılması Azərbaycan iqtisadiyyatının bənzərsiz yüksəlişinə, insanların isə yüksək həyat səviyyəsinə geniş yol açıb. On üç illik bir dövr ərzində Heydər Əliyev dühası aqrar ölkə olan Azərbaycanı, eyni zamanda, nəhəng sənaye respublikasına çevirib. Belə ki, əgər 1969-cu ilədək Azərbaycanda 735 sənaye obyekti tikilmişdisə, Ümummilli liderin rəhbərlik etdiyi dövrdə onların sayı 1048-ə çatdırılıb.
Ulu öndər Azərbaycana rəhbərliyinin birinci mərhələsində keçmiş SSRİ-nin büdcəsi hesabına respublikada İttifaq əhəmiyyətli bir sıra nəhəng sənaye müəssisələrinin tikintisinə nail olub. Məsələn, yapon mütəxəssislərinin iştirakı ilə işə salınan Bakı Kondensionerlər Zavodu o dövrdə Sovetlər Birliyində bu məhsula böyük ehtiyac duyulan yeganə sənaye müəssisəsi idi.
Həmin illərdə quşçuluğun sənaye üsulu ilə inkişafını nəzərdə tutan və Macarıstandan alınaraq SSRİ-yə gətirilən nəhəng bir fabrikin Siyəzəndə tikilməsinin isə çox maraqlı bir tarixçəsini mən Ulu öndərin öz dilindən eşitmişəm. Dahi şəxsiyyət deyirdi ki, dəyəri on milyonlarla dollarla ölçülən bu müəssisənin əvvəlcə Qazaxıstanda tikilməsi qərara alınsa da, onun təkidi ilə SSRİ rəhbərliyi fabrikin Azərbaycanda – Siyəzəndə inşasına razılıq vermişdi.
Heydər Əliyev Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 13 il ərzində gecəli-gündüzlü böyük zəhmət hesabına ölkəmizi Sovet İttifaqının ən qüdrətli aqrar – sənaye respublikasına çevirə bildi. Onun ölçüyə gəlməyən təşkilatçılıq və idarəçilik qabiliyyəti SSRİ-nin o vaxtkı rəhbərliyinin diqqətindən kənarda qala bilməzdi. Elə bu səbəbdən də bir müddətdən sonra dahi şəxsiyyət Sov. İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvlüyünə namizəd qəbul edildi. Çox keçməmiş fitri təşkilatçılıq və idarəçilik istedadı olan Heydər Əliyev SSRİ rəhbərliyi tərəfindən Moskvaya–SSRİ Nazirlər Soveti sədrinin birinci müavini vəzifəsinə dəvət olundu və Sov. İKP MK-nın Siyasi Bürosunun üzvü seçildi. Bu, nüfuzlu bir siyasətçi və dövlət xadiminin nadir istedadına verilən ən yüksək qiymət idi.
İqtisadi tənəzzül yaşamağa başlayan Sovetlər Birliyinin Heydər Əliyev kimi nəhəng qurucu kadra ehtiyacı var idi. Moskva ona yeni vəzifəsində ən ağır və ən mürəkkəb təşəbbüslərin gerçəkləşdirilməsini tapşırdı. Həmin dövrdə SSRİ-də reallaşdırılmasına başlanan, olduqca mürəkkəb bir layihəyə – Baykal-Amur magistralı (BAM layihəsinə rəhbərliyin Heydər Əliyevə həvalə edilməsi isə onun yüksək təşkilatçılıq qabiliyyətinə SSRİ rəhbərliyinin inamından qaynanqlanan bir qərar idi. Bu yüksək vəzifədə Ulu öndərin əldə etdiyi ciddi uğurlar Kreml dəhlizlərində M.Qorbaçov kimi “dil pəhləvanlarının” böyük qısqanclığı ilə qarşılandı. SSRİ rəhbərliyində bir səs çoxluğu ilə baş vermis dəyişikliklə Heydər Əliyevə qarşı təziqlər getdikcə artdı və sonda onun bu vəzifədən istefası ilə nəticələndi.
Bundan bir müddət sonra isə tarix başqa bir formada təkrarlandı. Heydər Əliyev kimi fitri idarəçilik və siyasi istedadı olan dövlət xadiminin Azərbaycana ikinci dönüşü baş verdi. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərində Naxçıvana qayıdan Ulu öndər az bir vaxt ərzində muxtar respublika üçün əvəzsiz işlər gördü. Naxçıvanla Türkiyəni əlaqələndirən Araz çayı üzərində körpünün tikintisi o dövrün ən böyük tarixi hadisəsi idi. Bu körpü blokada şəraitində yaşayan Naxçıvan üçün, necə deyərlər, nəfəslik idi. Ona görə də Naxçıvan iqtisadiyyatında tənəzzülün qarşısının alınması, muxtar respublika sakinlərinin təminatının müəyyən bir səviyyədə saxlanılması üçün bu körpü haqlı olaraq “həyat yolu” adlandırıldı.
Yenicə müstəqilliyini əldə etmiş Azərbaycanda o dövrdə dərin siyasi, sosial-iqtisadi böhran yaşanırdı. Sovetlər Birliyinin dağılması səbəbindən vaxtılə bir iqtisadi məkanda olduğumuz respublikalarla və onların ərazilərində yerləşən İttifaq əhəmiyyətli müəssisələrlə əlaqələrin pozulması səbəbindən Azərbaycanın iqtisadiyyatı iflic vəziyyətinə düşmüşdü. Səriştəsiz hökumət isə yerli müəssisələrin fəaliyyətini təmin etməkdə aciz idi. İqtisadiyyatı və büdcəsi bərbad hala düşən belə bir ölkə öz ərazisini düşmən təcavüzündən necə qoruya bilərdi?
Onu da xatırladım ki, Azərbaycan 1992-ci ili Dövlət büdcəsini təsdiq etmədən başa vurmuşdu. Bu hal 1993-cü il üçün də təkrar oluna bilərdi. Lakin səriştəsiz idarəçilik nəticəsində ölkənin üzləşdiyi siyasi, sosial-iqtisadi böhrandan xilası üçün Naxçıvandan Bakıya dəvət olunan Heydər Əliyev az bir vaxt ərzində respublikanın iqtisadi və maliyyə sektorunun fəaliyyətini öz nəzarətinə götürdü. Elə bunun nəticəsi idi ki, Azərbaycan həmin ili təsdiq olunmuş Dövlət büdcəsi ilə başa vura bildi.
İctimai-siyasi gərginliyin son həddə çatdığı 1994-cü il Azərbaycan tarixində ən çətin dönəmlərdən biri idi. Dağılmış iqtisadiyyat və hiperinflyasiya ölkə həyatını iflic halına salmışdı. Respublikada bir-birinin ardınca dövlət çevrilişi cəhdləri baş verirdi. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, Ulu öndər ölkədə inflyasiyanı cilovlamaq, iqtisadi islahatlara start vermək, ölkə iqtisadiyyatını bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə söykənən əsaslar üzərinə transformasiya etmək istiqamətində bir-birinin ardınca qətiyyətli qərarlar qəbul etdi. Görülən tədbirlər bir il ərzində ölçüləri 1750-1800 faizə çatan hiperinfilyasiyanı cilovlamağa və 1995-ci ilin sonlarında isə onu 10 faiz səviyyəsinə endirməyə imkan verdi. 1996-cı ildən etibarən Azərbaycan iqtisadiyyatı yeni relslər üzərində uğurla inkişaf etməyə başladı.
Bu uğurun təməli 2004-cü ildə imzalanmış “Əsrin müqaviləsi” ilə qoyuldu. Bu sənəd isə müasir Azərbaycan iqtisadiyyatının Ümummilli lider tərəfindən qoyulmuş ən dərin və ən etibarlı bir bünövrəsi idi. İctimai-siyasi vəziyyətin qeyri – sabit olduğu, mütəmadi dövlət çevrlişi cəhdlərinin baş verdiyi bir dönəmdə dünyanın ən iri neft kompaniyalarının “Əsrin müqaviləsi”nə milyardlarla dollar sərmayə yatırtmasına bənzər bir hadisə indiyə qədər dünya tarixində baş verməmişdi. Bu investisiyalar hər hansı bir müqaviləyə yatırımlar deyildi. Bu, Heydər Əliyev siyasi iradəsinə olan güvənə yatırılan və milyard dollarlarla ölçülən sərmayə idi.
Bu gün regionun ən nüfuzlu dövlətinə çevrilmiş və 44+1 gündə öz torpaqlarını 30 illik erməni işğalından azad etmiş Azərbaycanın güclü iqtisadiyyatının təməl daşını onun memarı dahi şəxsiyyət Heydər Əliyev qoymuşdu.
Fikrət Yusifov
iqtisad elmləri doktoru,
professor
