Xüsusilə sosial media lentinizdə onlayn oxuduğunuz bir çox şey doğru görünə bilər, ancaq bu çox vaxt doğru deyildir. Yalan məlumat oxucuları bilərəkdən dezinformasiya etmək və ya aldatmaq üçün yaradılmış xəbərlər, hekayələr və ya saxtakarlıqlardır. Adətən bu hekayələr insanların fikrinə təsir etmək, siyasi gündəmi məşğul etmək və ya çaşqınlıq yaratmaq üçün yaradılır. Yalan məlumat oxşar adlar və nüfuzlu xəbər təşkilatlarına və ünvanlardan istifadə etməklə insanları aldada bilər. Mütəxəssislər saxta elementlərin üç xüsusiyyətini irəli sürür: Etibarsızlıq, dezinformasiya və manipulyasiya
Yalan məlumatların yüksəlişi
Yalan məlumat yeni deyil, lakin XXI əsrin əvvəlindən başlayaraq, aktual mövzuya çevrilib. Ənənəvi olaraq biz xəbərləri etibarlı mənbələrdən, jurnalistlərdən və ciddi təcrübə qaydalarına riayət etmələri tələb olunan media orqanlarından alırıq. Bununla belə, internet çox az tənzimləmə ilə məlumat və xəbərləri dərc etmək, paylaşmaq və istehlak etmək üçün tamamilə yeni bir üsul yaratmışdır.
İndi bir çox insanlar xəbərləri sosial şəbəkələrdən alır və çox vaxt hekayələrin inandırıcı olub-olmadığını söyləmək çətin ola bilər. İnformasiyanın həddən artıq yüklənməsi və internetin insanlar tərəfindən necə işlədiyinə dair ümumi anlayışın olmaması da saxta xəbərlərin və ya saxta hekayələrin artmasına səbəb olub. Sosial media saytları bu tip hekayələrin genişlənməsində böyük rol oynaya bilər.
Sosial media əsasən dedi-qoduya, yeniliyə, sürətə və “paylaşıla bilməyə” üstünlük verir.
Yalan məlumatların növləri
Yalan məlumatların növlərinin müəyyən edilməsinə gəldikdə isə müxtəlif fikirlər mövcuddur. Bununla belə, onlayn məzmunu qiymətləndirməyə gəldikdə, bilməliyik ki, müxtəlif növ yalan və ya çaşdırıcı xəbərlər var. Bunlara daxildir:
- Clickbait
Bunlar daha çox vebsayt ziyarətçisi qazanmaq və vebsaytlar üçün reklam gəlirlərini artırmaq üçün qəsdən uydurulmuş hekayələrdir. Clickbait hekayələrində diqqəti cəlb etmək və veb sayta kliklər gətirmək üçün sensasiyalı başlıqlardan istifadə edir.
- Təbliğat
Tamaşaçıları bilərəkdən çaşdırmaq, qərəzli nöqteyi-nəzəri və ya xüsusi siyasi səbəb və ya gündəmi təbliğ etmək üçün yaradılmış hekayələr.
- Satira/Parodiya
Bir çox internet saytları və sosial media hesabları əyləncə və parodiya üçün saxta xəbərlər dərc edir.
- Yanıldıcı başlıqlar
Tamamilə yalan olmayan hekayələr aldadıcı və ya sensasiya xarakterli başlıqlarla təhrif edilə bilər. Bu tip xəbərlər, auditoriya xəbər lentlərində yalnız tam məqalənin başlıqları və kiçik fraqmentlərinin göstərildiyi sosial media saytlarında sürətlə yayıla bilər.
- Qərəzli xəbərlər
Bir çox insan öz inanclarını və ya qərəzlərini təsdiqləyən xəbərlərə və ya hekayələrə cəlb olunur və saxta xəbərlər bu insanları öz toruna sala bilir. Sosial media xəbər lentləri fərdiləşdirilmiş axtarışlarımız əsasında bəyənəcəyimizi düşündükləri xəbərləri və məqalələri nümayiş etdirir.
- Saxta məzmun
Həqiqi mənbələr saxta, uydurma mənbələrlə təhrif edilir. Bu halda, heç bir faktiki əsası olmayan məlumatı qanuni mənbə kimi göstərmək üçün etibarlı xəbər mənbəyi və ya məqalə üslubunda təqdim edir.
Yanlış məlumatda yüksək qazanc modeli kimi
İnternet və sosial media hər kəs üçün vebsaytda, bloqda və ya sosial media profilində məzmun dərc etməyi və potensial olaraq böyük auditoriyaya çatmağı çox asanlaşdırıb. İndi bir çox insanın sosial media saytlarından xəbər alması ilə bir çoxları bundan öz üstünlükləri üçün istifadə etdilər.
Artıq yalan məlumat viral olan hekayələr yaradan və dərc edən naşirlər üçün böyük məbləğdə reklam gəliri yaradaraq gəlirli bir iş olmağa çevrilib. Hekayə nə qədər çox klik alırsa, onlayn naşirlər reklam gəlirləri vasitəsilə bir o qədər çox pul qazanır və bir çox naşirlər üçün sosial media məzmun paylaşmaq və veb trafikini artırmaq üçün ideal platformadır .
Yalan məlumat – Sosial Media və Filtr Bubble
Media savadlılığı ilə bağlı son məqaləsində Hugh Linehan qeyd edib; “Media artıq passiv şəkildə istehlak edilmir – o, yüz milyonlarla insan tərəfindən yaradılır, paylaşılır, bəyənilir, şərh edilir, hücuma məruz qalır və müxtəlif üsullarla müdafiə olunur. Ən güclü texnoloji şirkətlərin, xüsusən də Google və Facebook -un istifadə etdiyi alqoritmlər bu xidmətləri hər bir istifadəçinin profilinə uyğunlaşdırmaq və fərdiləşdirmək üçün mükəmməl şəkildə hazırlanmışdır.”
İnternetə girəndə və ya sosial şəbəkəyə daxil olanda bizə ümumiyyətlə onlayn axtarışlarımıza əsaslanan xəbərlər, məqalələr və məzmun təqdim olunur. Bu tip məzmun öz bəyənmələrimizi, baxışlarımızı və inanclarımızı əks etdirməyə meyllidir və buna görə də bizi fərqli baxış və mülahizələrdən təcrid edir. Buna tez-tez filtr bubble deyilir.
Yalan məlumatlara qarşı nə edə bilərik?
Google və Facebook saxta xəbərlərlə mübarizə üçün hesabat və işarələmə alətlərinin tətbiqi ilə yeni tədbirlər elan ediblər. İri media təşkilatları və kanalları da faktların yoxlanılması saytları yaradıblar.
Valideynlərin məsuliyyəti : uşaqlarını onlayn risklərdən qorumaq və rəqəmsal mediadan istifadə etməyə təşviq etmək arasında balans axtarmaq.
Müəllimlərin məsuliyyəti: bütün müəllimlərin onlayn və oflayn rejimdə tənqidi savadın öyrədilməsində rolu olduğunu etiraf edərək, sinifdə sorğu-sual mədəniyyətini inkişaf etdirmək.
Jurnalistlərin və xəbər təminatçılarının məsuliyyəti : faktların yoxlanmasına və xəbərlərə cəlb olunan bütün perspektivlərin daxil edilməsinə əsaslanan etik jurnalistikanı çatdırmaq.
Sosial medianın məsuliyyəti: yetkinlik yaşına çatmayan istifadəçiləri və saxta hesabları müəyyən etmək və faktların yoxlanılması şərti ilə dezinformasiyanı qeyd etmək, vəzifəsini azaltmaq və bəlkə də aradan qaldırmaq.
Akademiklərin məsuliyyəti: dezinformasiya və tənqidi savadlılığı daha da araşdırmaq və ictimaiyyətlə ünsiyyət qurmağın daha yaxşı yollarını tapmaq.
Yalan məlumatı necə aşkar etmək olar?
Hər kəs internetdə yalan məlumat ala bilər. Onlayn məzmunu qiymətləndirərkən diqqət etməli olduğunuz bir sıra məqamlar var.
1.Hekayəni kim paylaşır?
Postu paylaşan sosial media hesabının təsdiq edilib-edilmədiyini yoxlayın. Əksər ictimai xadimlər və media orqanlarında “mavi nişan və ya onay işarəsi” göstərilir ki, bu da hesabın təsdiq edildiyini bildirir. Bu, həmişə olmasa da, yazının məzmununun daha etibarlı olması demək ola bilər.
2.Daha yaxından baxın
Hekayənin mənbəyini yoxlayın, saytı tanıyırsınız? Etibarlı mənbədirmi? Əgər saytla tanış deyilsinizsə, haqqında bölməsinə baxın və ya müəllif haqqında daha çox məlumat əldə edin.
3.Başlıqdan kənara baxın
Bütün məqaləni yoxlayın, bir çox saxta xəbərlər diqqəti cəlb etmək üçün sensasiyalı və ya şok edici başlıqlardan istifadə edir. Çox vaxt saxta yeni hekayələrin başlıqları caps lock-la yazılır və nida işarələrindən istifadə olunur.
4.Digər mənbələri yoxlayın.
Digər nüfuzlu xəbərlər/mətbu orqanlar hekayə haqqında məlumat verirlərmi? Hekayədə mənbələr varmı? Əgər belədirsə, onların etibarlı olub olmadığını yoxlayın!
5.Faktları yoxlayın
Yalan məlumatlı hekayələrdə çox vaxt səhv tarixlər və ya dəyişdirilmiş vaxt qrafikləri olur. Məqalənin nə vaxt dərc edildiyini yoxlamaq da yaxşı olar, cari xəbərdir, yoxsa köhnə xəbərdir?
6.Qərəzlərinizi yoxlayın.
Öz baxışlarınız və ya inanclarınız xəbər materialı və ya reportaj haqqında mühakimələrinizə təsir edirmi?
7.Bu zarafatdır?
Satirik saytlar onlayn populyardır və bəzən hekayənin sadəcə zarafat və ya parodiya olması həmişə aydın olmur… Veb sayta baxın, satira və ya gülməli hekayələr yaratmaqla tanınır?
Fakt yoxlama saytları
Snopes: snopes.com/
PolitiFact: politifact.com
Fakt yoxlanışı: factcheck.org/
BBC Reality Check: bbc.com/news/reality-check
Kanal 4 Fact Check: channel4.com/news/factcheck
Məqalə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi tərəfindən maliyyələşdirilən Qlobal Media və Siyasət araşdırmaları Mərkəzinin “Xəbəri yoxlamamış inanma! Saxta xəbərlərin yayılması və onlara qarşı mübarizə tədbirlərinin təşkili” layihəsi çərçivəsində dərc olunub. Məqalədə səslənən fikirlərə görə Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyi heç bir öhdəlik və məsuliyyət daşımır.
